Nieuwe lampen bij Dudok
Van Dudok weten we dat aan het einde van zijn leven zijn gebouwen steeds langere lijnen, steeds meer ruimte en grote vlakken hebben. Toch heeft hij in de jaren zestig voor drie van zijn gebouwen enorme hangende lampen ontworpen die uitgerekend die grote, hoge, lichte ruimten doorbreken. In zijn Utrechtse schouwburg, in het gemeentehuis in Velsen en in het Havengebouw in Amsterdam.
De stadsschouwburg in Utrecht
De stadschouwburg van Utrecht kende bij haar oplevering in 1941 een prachtig doordacht belichtingsplan van de glaskunstenaar Copier. Hij ontwierp in de zij-foyer beneden staande kristallen lampen met indirecte licht. De vijf staande lampen nog eens verdubbeld door een enorme spiegel die er nu niet meer is. In de bovenfoyer hangen nog steeds de muurspiegels die het licht in de hoogte alle kanten opsturen.
De hoge foyer aan de voorkant werd aanvankelijk door indirect licht in het plafond uitgelicht. Maar opeens hingen ze er. Drie enorme hangende lampen. Midden in de ruimte van die huizenhoge foyer. Drie lampen die elk uit vier lagen waren samengesteld. De vier lichtbronnen in de kern worden omgeven door vier ringen melkachtig glas. De grootste ringen boven. Naar beneden toe werden de lagen steeds kleiner. Als omgekeerde bruidstaarten. Rondom de bevestiging aan het plafond is een glazen ronde spiegel aangebracht. De combinatie van lampen en spiegels sluit aan bij de ontwerpen van Copier voor de schouwburg, al is nergens teruggevonden dat hij er verder iets mee te maken heeft gehad.
Het moet na 1960 geweest zijn. De datum is nog niet met zeker te achterhalen. Maar de lampen moeten niet lang geleverd zijn na soortgelijke lampen die voor het toen verbouwde restaurant Esplanade in de schouwburg geleverd waren door de firma Van Aarsen uit Rotterdam (‘Moderne en klassieke utiliteits- en decoratieve verlichting; ontwerp en adviesbureau’). De factuur van die lampen uit het restaurant is bewaard gebleven en spreekt van drie verschillende soorten: 6 grote ornamenten samengesteld uit twee matnikkelen ringen, waartussen 32 Venetiaanse glaspegels gemonteerd zijn. Binnenin zijn nog eens vier Venetiaanse glascilinders gemonteerd terwijl de afwerking bestaat uit een Venetiaans glazen pendelstuk en dito glasbol. Op een enkele foto uit die tijd zijn de verschillende lampen nog te zien. Ook staan ze al getekend op het restaurantontwerp van Dudok uit december 1959. In ieder geval een deel van de lichtarmaturen van het restaurant zijn te vinden in het depot van Museum Hilversum.
De hoge foyer aan de voorkant werd aanvankelijk door indirect licht in het plafond uitgelicht. Maar opeens hingen ze er. Drie enorme hangende lampen. Midden in de ruimte van die huizenhoge foyer. Drie lampen die elk uit vier lagen waren samengesteld. De vier lichtbronnen in de kern worden omgeven door vier ringen melkachtig glas. De grootste ringen boven. Naar beneden toe werden de lagen steeds kleiner. Als omgekeerde bruidstaarten. Rondom de bevestiging aan het plafond is een glazen ronde spiegel aangebracht. De combinatie van lampen en spiegels sluit aan bij de ontwerpen van Copier voor de schouwburg, al is nergens teruggevonden dat hij er verder iets mee te maken heeft gehad.
Het moet na 1960 geweest zijn. De datum is nog niet met zeker te achterhalen. Maar de lampen moeten niet lang geleverd zijn na soortgelijke lampen die voor het toen verbouwde restaurant Esplanade in de schouwburg geleverd waren door de firma Van Aarsen uit Rotterdam (‘Moderne en klassieke utiliteits- en decoratieve verlichting; ontwerp en adviesbureau’). De factuur van die lampen uit het restaurant is bewaard gebleven en spreekt van drie verschillende soorten: 6 grote ornamenten samengesteld uit twee matnikkelen ringen, waartussen 32 Venetiaanse glaspegels gemonteerd zijn. Binnenin zijn nog eens vier Venetiaanse glascilinders gemonteerd terwijl de afwerking bestaat uit een Venetiaans glazen pendelstuk en dito glasbol. Op een enkele foto uit die tijd zijn de verschillende lampen nog te zien. Ook staan ze al getekend op het restaurantontwerp van Dudok uit december 1959. In ieder geval een deel van de lichtarmaturen van het restaurant zijn te vinden in het depot van Museum Hilversum.
Het gemeentehuis van Velsen
Bij de opening van het gemeentehuis in 1965 hingen ze er. Vier enorme luster in de burgerzaal. Het zijn de grootste en meest uitzinnige lampen in hun soort. De gloeilampen in de kern worden omgeven door melkachtig glas. Daaromheen als talloze manen rondom planeten, hangt een netwerk van kleine hoekige glascellen.
Een krantenbericht in het Kennemer Dagblad van 11 augustus 1965 vertelt hoe het ontwerpproces is verlopen van deze 'vier ornamenten van Venetiaans glas'. De firma die de lampen monteert is de firma Van Aarsen uit Rotterdam, dezelfde firma die ook de lampen leverde voor de stadsschouwburg in Utrecht.
Een krantenbericht in het Kennemer Dagblad van 11 augustus 1965 vertelt hoe het ontwerpproces is verlopen van deze 'vier ornamenten van Venetiaans glas'. De firma die de lampen monteert is de firma Van Aarsen uit Rotterdam, dezelfde firma die ook de lampen leverde voor de stadsschouwburg in Utrecht.
Uit het artikel: 'Het model van deze ornamenten is, in nauw overleg met architect W. M. Dudok, speciaal voor Velsens nieuwe stadhuis ontworpen, een exclusieve verlichting dus in de burgerzaal en in de raadzaal. Exclusief ook in de kamer van de burgemeester en in de trouwzalen.
'Het vervaardigen van deze lampen is een tijdrovende en kostbare zaak. (….) Via diverse ontwerpen,waaraan telkens weer werd veranderd, totdat een door de architect geaccepteerde vorm was gevinden, die daarna eerst in koper en vervolgens in glas-modellen werd gemaakt, is de uiteindelijke keuze bepaald. Pas toen kon worden begonnen met het maken van de bronzen mal[l]len waarin het Venetiaanse glas werd geblazen om daarna naar Nederland te worden gezonden en verder gemonteerd. Er komen reserve-onderdelen bij en verder blijven de bronzen mallen bewaard, zodat het mogelijk is later weer onderdelen bij te bestellen.
'Het ophangen van de in het Italiaanse Murano geblazen en in Rotterdam verder gemonteerde ornameneten is een heel precies uit te voeren werk. Ieder ornament is bevestigd aan een afzonderlijke lier, zodanig afgesteld dat bij het laten zakken de vloer kan worden bereikt. En na het definitief ophijsen worden de ornamenten in de juiste stand gebracht, zodat zij niet kunnen draaien, ook niet als ze later nog eens naar beneden moeten voor her vernieuwen van een lamp. De eigenlijke lampen bevinden zich niet in lampenkappen, maar hangen tussen de guirlandes van glas, waardoor een bijzondere lichtval en lichtweerkaatsing ontstaat.'
'Het vervaardigen van deze lampen is een tijdrovende en kostbare zaak. (….) Via diverse ontwerpen,waaraan telkens weer werd veranderd, totdat een door de architect geaccepteerde vorm was gevinden, die daarna eerst in koper en vervolgens in glas-modellen werd gemaakt, is de uiteindelijke keuze bepaald. Pas toen kon worden begonnen met het maken van de bronzen mal[l]len waarin het Venetiaanse glas werd geblazen om daarna naar Nederland te worden gezonden en verder gemonteerd. Er komen reserve-onderdelen bij en verder blijven de bronzen mallen bewaard, zodat het mogelijk is later weer onderdelen bij te bestellen.
'Het ophangen van de in het Italiaanse Murano geblazen en in Rotterdam verder gemonteerde ornameneten is een heel precies uit te voeren werk. Ieder ornament is bevestigd aan een afzonderlijke lier, zodanig afgesteld dat bij het laten zakken de vloer kan worden bereikt. En na het definitief ophijsen worden de ornamenten in de juiste stand gebracht, zodat zij niet kunnen draaien, ook niet als ze later nog eens naar beneden moeten voor her vernieuwen van een lamp. De eigenlijke lampen bevinden zich niet in lampenkappen, maar hangen tussen de guirlandes van glas, waardoor een bijzondere lichtval en lichtweerkaatsing ontstaat.'
Tijdens de grondige verwijdering van asbest in gemeentehuis in 2014 zijn de lampen gedemonteerd. Na de renovatie zijn ze weer opgehangen. Bij een officiële gelegenheid in de Burgerzaal kwam er glas naar beneden. De lampen zijn weer gedemonteerd. Wat er nu met ze gebeurt is niet geheel duidelijk. Wel duidelijk is dat er een collegevoorstel in de maak is. Mocht het college daartoe besluiten, dan hangen de lampen eind 2016 weer waar ze bedoeld zijn.
Het Havengebouw in Amsterdam
Het interieur van het Havengebouw in Amsterdam (1960) is recentelijk gerenoveerd door Fokkema & Partners Architecten. Medewerkers van het bureau deden onderzoek naar het ontwerp van Dudok. Daarbij stuitten ze ook op de indrukwekkende entree met brede marmeren trap en … op monumentale hangende lampen die aan het plafond van de ruime entree hingen (lees 'Het Haven gebouw; Renovatie van een jong monument' in: Het werk van Dudok, 100 jaar betekenis (p.92-97). Het aantal van drie lampen werd door een spiegelwand verdubbeld tot zes. Bij een eerdere renovatie begin jaren negentig verdwenen de lampen, en ook de brede, witte marmeren trap. Twee van de drie lampen werden in 2009 door een filiaal van Laundry Industries in Magna Plaza, Amsterdam, te koop aangeboden als originele Dudoklampen. Hun oorspronkelijke luister hadden ze toen al verloren doordat het glaswerk rondom de gloeilampen er niet meer was.
